Rozliczanie z ZUS zarobkujących świadczeniobiorcówPracodawcy oraz zarobkujący emeryci i renciści do końca lutego 2003 r. muszą przekazać ZUS informacje o przychodach uzyskanych w 2002 r. z tytułu pracy lub innej działalności zarobkowej. W tym też czasie zarobkujący świadczeniobiorcy muszą dokonać wyboru sposobu rozliczenia się z ZUS za rok ubiegły. Na tej podstawie ZUS, wykorzystując również informacje z innych źródeł, sprawdzi zasadność wypłacania emerytur i rent.
Ustawa przewiduje w art. 106 pkt 3 dwa systemy rozliczania świadczeń: miesięczny i roczny. Szczegółowe zasady tych rozliczeń miały być ustalone w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Do czasu wydania nowego rozporządzenia obowiązują przepisy dotychczasowe, oczywiście tylko w wymiarze zgodnym z wymienioną ustawą (art. 194 ustawy).
Opublikowanie komunikatu prezesa ZUS z 16 listopada 2002 r. podającego wysokości tzw. kwot granicznych, czyli kwot przychodu, których osiągnięcie ma wpływ na prawo do pobierania emerytury lub renty, umożliwiło świadczeniobiorcom i ich pracodawcom podsumowanie przychodów osiągniętych w 2002 r. i dokonanie wyboru sposobu rozliczenia z ZUS osiągniętych przychodów.
Ustalanie przychodu
ubezpieczonego
Podstawowe trudności związane z ustaleniem zakresu składników przychodu zarobkującego emeryta lub rencisty powodowane są tym, że:
ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie zawiera definicji przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego oraz z tytułu służby, którego uzyskiwanie może spowodować zawieszenie wypłaty lub zmniejszenie wysokości pobieranej emerytury lub renty,
obowiązuje jeszcze rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania i zmniejszania emerytury lub renty (Dz.U. nr 58, poz. 290 z późn. zm.), posługujące się pojęciem „dochód”, nie występującym już w wymienionej ustawie.
Taki stan rzeczy powoduje przeświadczenie wielu emerytów i rencistów, że powinni się rozliczać z uzyskiwanego dochodu.
Należy tu jednak uwzględnić, iż akt ważniejszy, czyli ustawa o e. i r. z FUS, posługuje się pojęciem „przychód”, a przepisy wymienionego rozporządzenia ministra pracy mogą być stosowane tylko w takim zakresie, w jakim są zgodne z przepisami ustawy (art. 194).
W tej sytuacji należy przyjąć, iż dla potrzeb ustalenia przychodu, o którym mówi art. 104 ustawy o e. i r. z FUS, obowiązuje definicja przychodu zawarta w art. 4 pkt 9 i 10 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych z modyfikacjami wynikającymi z przepisów ustawy o e. i r. z FUS. Natomiast szczegółowe zasady rozliczania świadczeniobiorców w dalszym ciągu reguluje wymienione rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej.
Składniki przychodu
Zgodnie z powołanym wyżej art. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, w omawianym przychodzie uwzględniane są przychody w rozumieniu art. 11 i następnych ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych z tytułu:
zatrudnienia w ramach stosunku pracy,
pracy nakładczej,
pobierania zasiłku dla bezrobotnych i stypendium dla bezrobotnych,
służby,
pobierania stypendium sportowego,
wykonywania mandatu posła lub senatora,
wykonywania pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania,
prowadzenia pozarolniczej działalności lub współpracy przy tej działalności oraz
umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo współpracy przy wykonywaniu tych umów.
Przychód w ustawie rentowej i podatkowej
Przychodem według wymienionych przepisów ustawy podatkowej jest przychód rozumiany jako otrzymane lub postawione do dyspozycji płatnika w roku kalendarzowym pieniądze i wartości pieniężne oraz wartość otrzymanych świadczeń w naturze i innych nieodpłatnych świadczeń. Za przychód ze stosunku pracy, stosunku służbowego i pracy nakładczej uważa się wszystkie (wszelkiego rodzaju) wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń.
W szczególności przychodem są wynagrodzenia zasadnicze za pracę w godzinach nadliczbowych, różnego rodzaju dodatki, nagrody i ekwiwalenty za nie wykorzystany urlop wypoczynkowy, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika. Przychodem jest również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych (art. 12 ustawy podatkowej).
Za przychód zgodnie z art. 104 ust. 6 ustawy o e. i r. z FUS uważa się również kwoty pobranych zasiłków z ubezpieczenia chorobowego (zasiłek chorobowy, macierzyński, opiekuńczy, świadczenie rehabilitacyjne i wyrównawcze) oraz kwoty wynagrodzenia za czas choroby wypłacane na podstawie art. 92 kodeksu pracy. Nie wlicza się do przychodu składników nie stanowiących podstawy wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wymienionych w rozporządzeniu ministra pracy i polityki socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, a także honorariów z tytułu działalności twórczej i artystycznej (art. 104 ust. 5 ustawy o e. i r. z FUS).
Przychodem z pozarolniczej działalności gospodarczej, w rozumieniu przepisów podatkowych, są wszystkie kwoty należne, choćby nie zostały faktycznie otrzymane przez prowadzącego działalność gospodarczą, ale po wyłączeniu wartości zwróconych towarów, udzielonych bonifikat i z kont (art. 14 ustawy podatkowej).
Za przychód wpływający na zawieszenie prawa do emerytury lub renty albo zmniejszenie wysokości tych świadczeń w odniesieniu do osób prowadzących działalność pozarolniczą uważa się przychód stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w rozumieniu art. 18 ustawy o s.u.s. (art. 104 ust. 1a ustawy o e. i r. z FUS). Przewiduje on, że podstawę wymiaru składek ubezpieczeniowych dla tych osób stanowi tzw. zadeklarowana kwota (ust. 8). Nie może być jednak ona niższa od 60 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale, ustalonego i opublikowanego przez prezesa GUS.
Oznacza to, że przy ustalaniu przychodu przyjmuje się wskazaną w oświadczeniu kwotę podstawy wymiaru składek ubezpieczeniowych, wynoszącą nie mniej niż 60 proc. przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim kwartale lub faktycznie uzyskiwane przychody (faktyczną podstawę wymiaru składek).
Kogo obejmują ograniczenia
Ustawa o e. i r. z FUS przewiduje w art. 104, że prawo do emerytury lub renty ulega zawieszeniu lub wysokość tych świadczeń zostaje zmniejszona w razie osiągania przychodów z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, czyli:
zatrudnienia, tj. wykonywania pracy na podstawie umowy o pracę lub umowy o pracę nakładczą, a także wykonywania pracy na rzecz pracodawcy na podstawie umowy zlecenia, umowy agencyjnej i innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia,
wykonywania pracy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych i w zespołowych gospodarstwach rolnych tych spółdzielni,
odpłatnego świadczenia pracy, na podstawie skierowania do pracy w czasie kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania oraz
służby w Wojsku Polskim, Policji, Urzędzie Ochrony Państwa, Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej i Służbie Celnej,
prowadzenia działalności pozarolniczej (działalności gospodarczej, twórczej, artystycznej i wykonywania wolnego zawodu w rozumieniu przepisów podatkowych),
innej pracy zarobkowej (ust. 1 i 2).
Wymienione ograniczenia dotyczą także emerytów i rencistów osiągających przychody z tytułu działalności prowadzonej za granicą, osób wyłączonych z obowiązku ubezpieczenia z tytułu posiadania prawa do emerytury lub renty oraz osób wykonujących działalność nie podlegającą obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu, ale objętych takim ubezpieczeniem z innego tytułu (art. 104 ust. 3 i 4 ustawy).
Obowiązek zawieszenia wypłaty lub zmniejszenia świadczenia nie obejmuje:
emerytów, którzy ukończyli 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni), chyba że kontynuują bez przerwy zatrudnienie u pracodawcy, u którego nabyli prawa do emerytury (art. 103 ust. 2 i 2a ustawy);
świadczeń inwalidów wojennych i inwalidów wojskowych, których niezdolność do pracy (inwalidztwo) pozostaje w związku ze służbą wojskową. Wynika to z art. 146 ustawy o e. i r. z FUS oraz przepisów ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (zob. podstawa prawna);
rent z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej (art. 148 ustawy o e. i r. z FUS oraz przepisy ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych zob. podstawa prawna) oraz rent rodzinnych przysługujących po osobach, których śmierć nastąpiła w związku z wypadkiem, chorobą zawodową lub służbą wojskową.
Zasady rozliczania z ZUS
Możliwość dalszego pobierania świadczenia w pełnej lub zmniejszonej wysokości zależy od kwoty uzyskiwanego przychodu porównywanej z tzw. kwotą graniczną. Na zmniejszenie wysokości emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której jest uprawniona jedna osoba, wpływa przychód w wysokości przekraczającej 70 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ogłoszonego ostatnio przez prezesa GUS, nie wyższej jednak niż 130 proc. tego wynagrodzenia. Osiąganie przychodu w kwocie przekraczającej 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia powoduje zawieszenie prawa do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy oraz renty rodzinnej, do której jest uprawniona jedna osoba (art. 104 ust. 7 i 8 ustawy o e. i r. z FUS). Wysokość tych kwot, ogłoszoną w komunikacie prezesa ZUS z 16 listopada 2002 r., podajemy dalej.
Konieczność przekazywania organom rentowym, głównie ZUS, informacji o przychodach świadczeniobiorców, zgodnie z przepisami omawianego rozporządzenia ministra pracy i polityki socjalnej, ciąży na:
emerytach i rencistach (par. 3 i 5 ust. 1),
pracodawcach (par. 5 ust. 2),
urzędach skarbowych (par. 5 ust. 3).
Świadczeniobiorca zobowiązany jest do powiadomienia organu rentowego o każdym podjęciu i zaprzestaniu pracy, służby lub działalności gospodarczej, wysokości ustalonego wynagrodzenia, albo przewidywanego dochodu i jego wpływie na pobierane świadczenie. Oświadczenia zarobkujących emerytów i rencistów mogą być składane na specjalnych drukach (dostępnych w placówkach ZUS) lub w innej formie pod warunkiem podania danych o rodzaju i miejscu wykonywanej działalności (pracy) oraz przewidywanej wysokości przychodu.
Po podjęciu działalności zarobkowej emeryt lub rencista powiadamia organ rentowy o tym fakcie, podając jednocześnie informację o wysokości spodziewanego przychodu. Zgodnie z par. 3 omawianego rozporządzenia nie ma potrzeby określania tej wysokości w złotych, wystarczy podanie, czy planowany przychód:
nie spowoduje zmniejszenia lub zawieszenia emerytury lub renty,
spowoduje zmniejszenie wypłacanego świadczenia,
spowoduje zawieszenie jego wypłaty.
Obowiązek powiadomienia o zawarciu z emerytem lub rencistą umowy powodującej obowiązek ubezpieczenia społecznego ciąży także na pracodawcy, zleceniodawcy i innym płatniku składek. ZUS, po otrzymaniu takich informacji, podejmuje decyzje w sprawie dalszej wypłaty świadczenia.
Wypłata emerytury i renty w pełnej lub zmniejszonej wysokości albo zawieszenie tej wypłaty emerytury lub renty następuje do czasu, aż zarobkujący świadczeniobiorca przedstawi nowe oświadczenie, zmieniające treść poprzedniego, chyba że potrzeba zmiany zachowania organu rentowego wyniknie z zawiadomienia pracodawcy (par. 4 pkt 3 rozporządzenia).
Rozliczenie przychodu osiąganego w poprzednim roku kalendarzowym polega na porównaniu kwoty tego przychodu za cały rok z tzw. kwotami granicznymi dopuszczalnego przychodu (par. 6-9 rozporządzenia).
Dla niektórych emerytów i rencistów, przede wszystkim tych uzyskujących przychody miesięczne w różnej wysokości, korzystniejsze od rozliczenia rocznego jest rozliczenie miesięczne. Rozliczenie takie polega na porównaniu przychodów osiąganych w poszczególnych miesiącach roku kalendarzowego z kwotami granicznymi przychodu (70 lub 130 proc. przeciętnego wynagrodzenia) obowiązującymi w tych miesiącach. Dla każdego miesiąca ustalana jest ewentualna kwota nienależnego świadczenia i sprawdzana możliwość zwrotu kwoty przekroczenia dopuszczalnego przychodu do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wraz z ustaleniem kwoty należnej wpłaty.
Dla uznania, że emeryt lub rencista występuje z wnioskiem o rozliczenie miesięczne z uzyskiwanego w poprzednim roku przychodu, wystarczy przedłożenie zaświadczenia o wysokości przychodu, ze wskazaniem kwot przychodu osiąganych w poszczególnych miesiącach rozliczanego roku. Jeżeli przedłożone zostanie zaświadczenie (lub oświadczenie) o łącznej kwocie przychodu osiągniętego w poprzednim roku kalendarzowym, to ZUS rozliczy roczną kwotę przychodu z działalności zarobkowej oraz z emerytury lub renty. ZUS zobowiązany jest do sprawdzenia, która metoda rozliczenia jest dla świadczeniobiorcy korzystniejsza i taki wariant wybrać.
Skutki przekroczenia kwot granicznych
Przed omówieniem zasad zawieszania wypłaty świadczenia lub zmniejszenia jego wysokości przypomnijmy, jak w poszczególnych miesiącach ubiegłego roku kształtowały się kwoty graniczne:
Następstwem przekroczenia niższej kwoty granicznej jest zmniejszenie wysokości wypłacanej emerytury lub renty, a wyższej – wstrzymanie wypłaty świadczenia.
Zmniejszenie świadczenia
Jeżeli kwota przychodu osiągniętego przez emeryta lub rencistę w rozliczanym okresie przekracza niższą kwotę graniczną, a nie przekracza wyższej z tych kwot, ZUS ustala wysokość kwoty, o jaką świadczenie powinno zostać zmniejszone. Przy ustalaniu wysokości kwoty zmniejszenia uwzględnia się także te miesiące, w których przychodu nie było lub wynosił kwotę niższą niż 70 proc. przeciętnego wynagrodzenia w tym okresie. Zasada ta nie jest stosowana przy rozliczaniu miesięcznym.
Przykład
Od 1 maja 2002 r. emerytura została przyznana 55-letniej pracownicy, która legitymuje się 30-letnim stażem pracy. Pracownica ta rozwiązała z dniem 30 kwietnia 2002 r. umowę o pracę, a zatem organ rentowy podjął wypłatę świadczenia w pełnej wysokości. 1 lipca 2002 r. emerytka zatrudniła się w niepełnym wymiarze czasu pracy, a 4 lipca wysłała do oddziału ZUS zawiadomienie o podjęciu tego zatrudnienia i oświadczenie o zamiarze osiągania przychodu w wysokości powodującej zmniejszenie emerytury. 6 sierpnia 2002 r. organ rentowy wydał decyzję o zmniejszeniu emerytury począwszy od września 2002 r. Ostateczne rozliczenie świadczenia nastąpi w roku 2003.
Kwota, o jaką świadczenie powinno być zmniejszone, równa jest wysokości kwoty, o jaką przychód przekroczył niższą kwotę graniczną. Nie może jednak przekroczyć kwot maksymalnego dopuszczalnego zmniejszenia wysokości emerytury lub wysokości renty z tytułu niezdolności do pracy i rent rodzinnych.
Ustalając w art. 104 ust. 8 ustawy o e. i r. z FUS zasadę zmniejszania wysokości wypłacanych świadczeń dla emerytów i rencistów osiągających przychody w kwotach przekraczających 70 proc. przeciętnego wynagrodzenia, ale nie wyższych niż 130 proc. tego wynagrodzenia, zagwarantowano, że kwota obniżenia wysokości pobieranego świadczenia nie może przekroczyć:
24 proc. kwoty bazowej obowiązujących przy ostatniej waloryzacji – dla emerytury lub renty dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy (obecnie – 368,72 zł),
18 proc. tej kwoty bazowej – dla renty przysługującej osobie częściowo niezdolnej do pracy (276,56 zł),
20,4 proc. kwoty bazowej ustalonej w ostatniej waloryzacji emerytur i rent – dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba (313,42 zł).
Wstrzymanie wypłaty
Jeżeli z zawiadomień nadesłanych przez zobowiązanych (emeryta, rencistę, pracodawcę, urząd skarbowy) wynika, że w rozliczanym roku kalendarzowym uprawniony do świadczeń emerytalno-rentowych osiągnął przychód przekraczający wyższą kwotę graniczną, ZUS ustala, że przysługujące w tym roku świadczenie podlegało wstrzymaniu wypłaty. W decyzji rozliczającej należne i faktycznie pobrane kwoty organ rentowy zażąda zwrotu nienależnie pobranych świadczeń i ustali kwotę nadpłaty.
Przekroczenie kwoty dopuszczalnego przychodu stanowi podstawę do zawieszania emerytury lub renty przez ZUS (z urzędu). Natomiast zgłoszenie wniosku, na podstawie art. 103 ust. 3 ustawy, o zawieszenie prawa, wstrzymanie wypłaty emerytury i renty, zwalnia świadczeniobiorcę z obowiązku rozliczania się z ZUS z osiąganego przychodu.
Wypłata świadczenia wstrzymywana jest od miesiąca przypadającego po miesiącu, w którym ZUS wydał decyzję o wstrzymaniu prawa do świadczenia. Wznowienie wypłaty może nastąpić od miesiąca, w którym uprawniony do emerytury lub renty złoży wniosek w tej sprawie (art. 134 ust. 2 pkt 2 i art. 135 ust. 1 ustawy o e. i r. z FUS).
Jeżeli wniosek w sprawie zawieszenia prawa do renty złoży jedna z osób uprawnionych do renty rodzinnej, wysokość renty przysługująca pozostałym osobom nie ulega zmianie. Nie ustala się ponownie wysokości renty, z pominięciem osoby, która zgłosiła wniosek o zawieszenie przysługującej jej części renty, lecz wypłaca nadal w części przysługującej pozostałym uprawnionym.
Dobrowolne wpłaty na FUS
Dokonanie takiej wpłaty jest możliwe wtedy, gdy kwota przekroczenia przychodu jest niższa od kwoty nienależnie pobranych (lub wstrzymanych) świadczeń (par. 9 omawianego rozporządzenia ministra pracy). Taka wpłata powinna być równa różnicy między osiągniętym przychodem a wyższą kwotą graniczną dopuszczalnego przychodu, przy czym różnica ta pomniejszana jest o pobraną zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych. Po dokonaniu takiej wpłaty ZUS ustali, że przychód osiągnięty w rozliczanym roku kalendarzowym nie przekroczył wyższej kwoty granicznej ustalonej i obowiązującej w tymże roku.
O możliwości dokonania takiej wpłaty ZUS informuje emeryta lub rencistę na formularzu „Zawiadomienie o rozliczeniu emerytury–renty”. W zawiadomieniu szczegółowo rozliczana jest wysokość kwoty stanowiącej wpłatę do FUS, podany jest termin wpłaty i sposób jej dokonania oraz skutki finansowe wpłaty lub rezygnacji z niej.
Stanisław Majkowski
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 z późn. zm.). Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. nr 162, poz. 1118 z późn. zm.). Ustawa z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 9, poz. 87 z późn. zm.). Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123, poz. 776 z późn. zm.). Ustawa z dnia 30 października 2001 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673). Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (Dz.U. nr 161, poz. 1106 z późn. zm.). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (Dz.U. nr 10, poz. 49 z późn. zm.). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent (t.j. Dz.U. z 1989 r. nr 11, poz. 63 z późn. zm.). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. nr 8, poz. 43 z późn. zm.). Rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 22 lipca 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad zawieszania lub zmniejszania emerytury i renty (Dz.U. nr 58, poz. 290 z późn. zm.). Obwieszczenie ministra pracy i pPolityki społecznej z dnia 10 grudnia 2002 r. w sprawie kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w roku 2003 (MP nr 60, poz. 845). Komunikat prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 16 listopada 2002 r. w sprawie kwot przychodu odpowiadających 70 proc. i 130 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia oraz kwot granicznych przychodu w 2002 r. (MP nr 57, poz778).
Komentarze