Przejście na emeryturę lub rentę
Postępowanie o przyznanie emerytury lub renty (z tytułu niezdolności do pracy, rodzinnej) wszczyna się na podstawie odpowiednio udokumentowanego wniosku. Pracodawcy zobowiązani są do jego przygotowania i złożenia w ściśle określonym terminie.
Wprowadzona od 1 stycznia 1999 r. reforma systemu ubezpieczeń społecznych zróżnicowała zasady ustalania prawa do emerytury oraz jej wysokości w zależności od wieku ubezpieczonych. Odrębne zasady przewidziane są dla trzech grup wiekowych:
osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.,
osób urodzonych w latach 1949-1968,
osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r.
Emerytury dla urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.
Osoby urodzone przed 1949 r. nabywają prawo do emerytury na zasadach dotychczas obowiązujących, czyli po osiągnięciu wieku emerytalnego, wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn oraz po udowodnieniu okresu składkowego i nieskładkowego, wynoszącego co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn. Mówi o tym art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (zob. podstawa prawna), zwanej dalej ustawą o e. i r. z FUS.
Zachowana została dla tej grupy wiekowej możliwość przejścia na emeryturę przy posiadaniu krótszych o 5 lat okresów: składkowego i nieskładkowego (15 lat w przypadku kobiet i 20 lat w przypadku mężczyzn). W odróżnieniu od dotychczas obowiązujących przepisów nie jest wymagane osiągnięcie wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia lub w okresie równorzędnym z okresem zatrudnienia (art. 28 ustawy).
Jednak taka emerytura nie jest objęta gwarancją podwyższenia jej wysokości do kwoty najniższego świadczenia, jeśli po obliczeniu jej wysokość będzie niższa od najniższej emerytury (art. 54 ustawy).
Osoby z tej grupy wiekowej zachowują uprawnienia do tzw. wcześniejszej emerytury, czyli przed osiągnięciem powszechnie obowiązującego wieku emerytalnego. W tym przypadku ubezpieczeni mogą przejść na emeryturę po spełnieniu następujących warunków:
kobieta – po osiągnięciu 55 lat, jeżeli ma co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy, albo po osiągnięciu 55 lat, jeśli posiada co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz jednocześnie została uznana za całkowicie niezdolną do pracy,
mężczyzna – po osiągnięciu 60 lat, jeżeli ma co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.
Z możliwości takiej mogą skorzystać tylko ubezpieczeni będący pracownikami (art. 29 ustawy).
Zagwarantowana została także możliwość przechodzenia na emeryturę osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. w wieku niższym od ogólnie obowiązującego, wynikająca z odrębnych przepisów. Dotyczy to m.in.: inwalidów wojennych i wojskowych, kombatantów, pracowników urzędów państwowych i samorządowych, żołnierzy zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnionych w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu, nauczycieli akademickich, osób uprawnionych do renty z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową, pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, osób ubezpieczonych z tytułu działalności twórczej lub artystycznej (szerzej o tym – „GP” nr 119 i 203/2002).
Na zasadach dotychczasowych – określonych w odrębnych przepisach – mogą też przejść na emeryturę bez względu na wiek: nauczyciele urodzeni przed 1 stycznia 1949 r. oraz posłowie i senatorzy, którzy do 31 grudnia 1997 r. spełnili warunki do przyznania świadczenia, tj. udowodnili okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący co najmniej 30 lat – dla kobiet i co najmniej 40 lat – dla mężczyzn (art. 186 ust. 4).
Osoby z tej grupy wiekowej będące górnikami i pracownikami kolejowymi także zachowują uprawnienia analogiczne jak w dotychczas obowiązujących, szczególnych systemach emerytalnych dla tych grup zawodowych.
Prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek, na dotychczas obowiązujących zasadach, zachowują osoby opiekujące się dziećmi wymagającymi stałej opieki, które spełniły wszystkie warunki wymagane do nabycia prawa do tego świadczenia przed końcem 1998 r., nawet jeżeli wnioski o świadczenie zgłoszą po tej dacie.
Wcześniejsze świadczenia
dla niektórych ubezpieczonych urodzonych w latach 1949-1968
Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., a przed 1969 r. mogą przejść na emeryturę na zasadach analogicznych jak dotychczasowe, pod warunkiem łącznego spełnienia następujących wymagań (art. 46 ustawy):
nie przystąpią do otwartego funduszu emerytalnego,
warunki do uzyskania emerytury, określone na zasadach dotychczasowych, zostaną spełnione do 31 grudnia 2006 r.,
nastąpi rozwiązanie stosunku pracy (jeśli chodzi o pracowników).
Wcześniejsza emerytura przysługuje pracownikom tej grupy wiekowej zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, którzy wymagany okres składkowy i nieskładkowy (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn) oraz wymagany dla danego stanowiska (branży) okres pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze osiągnęli nie później niż do 31 grudnia 1998 r.
Osoby te będą mogły przejść na wcześniejszą emeryturę w wieku określonym przez dotychczasowe przepisy (wiek ten waha się od 40 do 55 lat dla kobiet i od 45 do 60 lat dla mężczyzn), pod warunkiem że nie przystąpią do otwartego funduszu emerytalnego.
Bez względu na wiek mogą przejść na emeryturę osoby z tej grupy wiekowej, które opiekują się dzieckiem wymagającym stałej opieki, a do 31 grudnia 1998 r. spełniły warunki wymagane do przyznania tego świadczenia, nawet jeśli wnioski o świadczenie zgłoszą po tej dacie.
W myśl art. 24 ustawy o e. i r. z FUS, osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które nie spełnią wymienionych wyżej warunków, nabywają prawo do emerytury według nowych zasad, niezależnie od faktu przystąpienia lub nieprzystąpienia do jednego z otwartych funduszy emerytalnych. Jedynym warunkiem jest osiągnięcie minimalnego wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn.
Obowiązki pracodawców
Udział pracodawców w przygotowywaniu wniosków o przyznanie świadczenia reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń (zob. podstawa prawna). Zgodnie z jego par. 4, postępowanie w sprawie o przyznanie emerytury wszczyna się na podstawie wniosku. Osoba zainteresowana lub upoważniony przez nią pełnomocnik składa go na piśmie bądź ustnie do protokołu – w organie rentowym (ZUS) właściwym ze względu na miejsce zamieszkania albo u swojego pracodawcy.
Wniosek o emeryturę można wycofać, nie później jednak niż do momentu uprawomocnienia się decyzji dotyczącej danego świadczenia (czyli w terminie jednego miesiąca od dnia jej doręczenia).
Pośrednikiem między ubezpieczonym a organem rentowym jest pracodawca – płatnik składek. W myśl art. 125 ustawy do jego obowiązków należy:
współdziałanie z pracownikiem w gromadzeniu dokumentacji niezbędnej do przyznania danego świadczenia,
wydawanie pracownikowi lub organowi rentowemu zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa do świadczeń i ich wysokości,
przygotowanie wniosku o emeryturę i przedłożenie go za zgodą pracownika organowi rentowemu nie później niż na 30 dni przed zamierzonym terminem przejścia pracownika na emeryturę.
Z obowiązków tych wyłączeni są pracodawcy będący zleceniodawcami, osoby fizyczne zatrudniające pracowników, które nie wypłacają świadczeń z ubezpieczenia chorobowego oraz płatnicy składek uiszczający je za siebie i za osoby współpracujące.
Do wniosku w sprawie przyznania emerytury powinny być dołączone dowody uzasadniające prawo do świadczenia i jego wysokości (art. 116 ust. 5).
Zgodnie z art. 118 ustawy organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia lub ustalenia jego wysokości po raz pierwszy w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej decyzji. Jeżeli na podstawie przedstawionych środków dowodowych nie jest możliwe ustalenie prawa do świadczenia lub jego wysokości, za datę wyjaśnienia ostatniej okoliczności uważa się datę dodatkowego terminu do przedstawienia niezbędnych dowodów, wyznaczonego przez organ rentowy, albo datę przedstawienia tych dowodów.
Wypłata emerytury, wynikająca z decyzji, następuje w najbliższym terminie płatności świadczenia. Natomiast jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni – w następnym terminie płatności.
Stosownie do art. 120 ustawy, jeżeli prawo do emerytury zostało udowodnione, ale zainteresowany nie przedłożył dowodów niezbędnych do ustalenia jej wysokości, organ rentowy przyznaje zainteresowanemu świadczenie w kwocie zaliczkowej, zbliżonej do kwoty przewidywanych świadczeń.
Decyzje w sprawach świadczeń wydają i świadczenia te wypłacają organy rentowe (placówki ZUS) właściwe ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej (art. 115 ustawy). Natomiast Biuro Rent Zagranicznych i wyznaczone przez prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jednostki organizacyjne wydają decyzje w sprawie świadczeń i świadczenia te wypłacają:
osobom zamieszkałym za granicą w państwie, z którym łączy Polskę umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych oraz
osobom, którym przy ustalaniu prawa i wysokości emerytury lub renty uwzględniono okresy ubezpieczenia przebytego za granicą, jeśli tak stanowią umowy międzynarodowe.
Osobom zamieszkałym za granicą w państwach, z którymi nie łączą naszego kraju umowy międzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, decyzje w sprawach świadczeń wydają i świadczenia te wypłacają organy rentowe właściwe ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania w Polsce osoby zainteresowanej (ubezpieczonej).
W myśl art. 83 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych – dalej: ustawa o s.u.s. (zob. podstawa prawna), od decyzji organu rentowego w sprawie emerytury przysługuje prawo wniesienia odwołania do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych właściwego ze względu na miejsce zamieszkania. Adres tego sądu powinien być podany w pouczeniu zawartym w decyzji. Odwołanie takie składa się na piśmie do oddziału ZUS, który wydał decyzję lub do protokołu sporządzonego przez ten oddział, w terminie jednego miesiąca od dnia doręczenia decyzji.
Prawidłowo sporządzony wniosek (druk ZUS Rp-1) stanowi podstawę wszczęcia postępowania o przyznanie emerytury. Zgodnie z par. 10 wspomnianego już rozporządzenia w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń, należy do niego dołączyć:
dokument stwierdzający datę urodzenia,
kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (ZUS Rp-6),
pisemne zaświadczenia pracodawców bądź inne dokumenty właściwych organów, urzędów czy organizacji potwierdzające okresy składkowe i nieskładkowe,
zaświadczenie o wysokości wynagrodzeń z kolejnych wybranych lat lub legitymację ubezpieczeniową z wpisami dotyczącymi zatrudnienia i osiąganych wynagrodzeń,
zaświadczenie o aktualnym stanie zdrowia, jeżeli przyznanie emerytury jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy.
Wszelkie dokumenty, zaświadczenia czy też świadectwa dołączone do wniosku muszą być oryginalne. Mogą one, na wniosek zainteresowanego, być mu zwrócone, po uprzednim złożeniu kopii potwierdzonej przez organ rentowy (par. 28). Sposób wypełniania wniosku o emeryturę omawiamy szerzej w „GP” nr 13/2003, stąd w tym opracowaniu te informacje pominiemy.
Ustalanie podstawy wymiaru świadczenia
Na wniosek ubezpieczonego podstawę wymiaru emerytury może stanowić także przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne lub ubezpieczenia emerytalne i rentowe w okresie 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku. Lata te mogą być dowolnie wybrane z całego okresu podlegania ubezpieczeniu. Mówi o tym art. 15 ustawy o e. i r. z FUS. W tym przypadku mamy więc prawo opuścić lata, za które nasze wynagrodzenie było niskie, jak również lata „niepełne” lub „puste”.
Jeżeli zainteresowany w ciągu 20 lat poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłosił wniosek o emeryturę, pobierał przez więcej niż 10 lat zasiłek przedemerytalny, podstawę wymiaru świadczenia stanowi przeciętna podstawa składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne w okresie kolejnych 10 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym nabył on prawo do zasiłku (art. 15 ust. 2).
Osoby zainteresowane muszą zdecydować same, które lata z okresu swojej aktywności zawodowej chcą przyjąć do wyliczeń podstawy wymiaru emerytury. Żeby dokonać najwłaściwszego wyboru musimy ustalić, w których latach stosunek osiąganych przez nas wynagrodzeń (podstawa wymiaru składek) do przeciętnego wynagrodzenia w kraju (ogłaszanego przez GUS) był najwyższy.
W tym celu powinniśmy uzyskane przez nas roczne wynagrodzenie (wpisane w druku ZUS Rp-7) podzielić przez wynagrodzenie przeciętne w danym roku. Kwoty przeciętnego wynagrodzenia ogłaszane są corocznie w Monitorze Polskim. Obliczony wskaźnik określany jest w procentach. Uzyskanie 100 proc. oznacza, że nasze wynagrodzenie było równe wynagrodzeniu przeciętnemu. W starych drukach wskaźnik ten obliczał i wpisywał na formularzu pracodawca. W nowym ZUS Rp-7 nie ma na to miejsca. Jest to niewątpliwie ułatwienie dla pracodawców. Dla pracowników jednak zmiana ta oznacza utrudnienie w wyborze najkorzystniejszych lat. Żeby ułatwić stosowne wyliczenie, zamieszczamy poniżej tabelę z zebranymi przeciętnymi wynagrodzeniami w poszczególnych latach kalendarzowych.
Na podstawie wybranych lat pracy obliczona zostanie podstawa wymiaru emerytury. W celu jej ustalenia:
oblicza się sumę podstaw wymiaru składek oraz świadczeń wchodzących do podstawy emerytury (omówionych w dalszej części materiału) w okresie każdego roku z wybranych przez zainteresowanego lat kalendarzowych,
oblicza się stosunek każdej z tych sum do rocznej kwoty przeciętnego wynagrodzenia, ogłoszonej za dany rok kalendarzowy, wyrażając go w procentach, z zaokrągleniem do setnych części procentu,
oblicza się średnią arytmetyczną tych procentów, która stanowi indywidualny wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury,
mnoży się przez ten wskaźnik kwotę bazową, obowiązującą w dacie zgłoszenia wniosku.
Indywidualny wskaźnik wysokości podstawy wymiaru, średni dla całego wybranego okresu, nie może być wyższy niż 250 proc. (art. 15 ust. 4 i 5 ustawy o e. i r. z FUS).
Z art. 117 ustawy o e. i r. z FUS wynika, że przy rozpatrywaniu wniosków o świadczenia uwzględnia się tylko okresy udowodnione odpowiednimi dokumentami (zaświadczeniami) lub wpisami w legitymacji ubezpieczeniowej bądź uznane orzeczeniem sądu. Sposób dokumentowania stażu pracy i osiąganych zarobków przedstawiliśmy w „GP” nr 238/2002. Zgodnie z par. 21 wcześniej wymienionego rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., środkiem dowodowym mogą być również legitymacje służbowe, legitymacje związków zawodowych, umowy o pracę, wpisy w dowodach osobistych oraz pisma kierowane przez zakład pracy do pracownika w czasie trwania zatrudnienia (np. o powołaniu, mianowaniu, angażowaniu, zwolnieniu, wyróżnieniu, udzieleniu urlopu). Okresy zatrudnienia mogą być także udowodnione zeznaniami (co najmniej dwóch) świadków przedłożonymi przez ubiegającego się o świadczenie, jeśli wykaże on, że nie jest możliwe przedstawienie zaświadczenia z zakładu pracy (par. 22).
Druk Rp-7, czyli zaświadczenie o zatrudnieniu i wynagrodzeniu wypełniany jest przez pracodawcę.
Służy on do ustalenia podstawy wymiaru emerytury. Przypomnijmy, że stanowi ją przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie społeczne z lat wybranych przez wnioskodawcę. Możliwości wyboru tych lat omówione zostały powyżej. Jeżeli w wybranych przez nas latach zmienialiśmy pracodawcę – druk ten musimy pobrać od każdego z nich.
Do podstawy wymiaru emerytury, w myśl art. 15 ust. 3 ustawy o e. i r. z FUS, dolicza się kwoty przysługujących ubezpieczonemu w danym roku kalendarzowym wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy, wypłaconych na podstawie przepisów kodeksu pracy oraz kwoty zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku lub dodatku wyrównawczego, a także wartość świadectw rekompensacyjnych z tytułu okresowego niepodwyższania płac w sferze budżetowej. Do podstawy wymiaru wlicza się również kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy.
Wnioski rentowe
Procedury zgłaszania i załatwiania wniosków rentowych reguluje również wspomniane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie postępowania o świadczenia emerytalno-rentowe i zasad wypłaty tych świadczeń. Zgodnie z par. 4 rozporządzenia, postępowanie w sprawie o przyznanie renty wszczyna się na podstawie wniosku. Osoba zainteresowana otrzymaniem renty lub upoważniony przez nią pełnomocnik składa wniosek na piśmie bądź ustnie do protokołu w organie rentowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania. Wniosek może być złożony również u pracodawcy.
Wniosek o rentę można wycofać, nie później jednak niż do momentu uprawomocnienia się decyzji dotyczącej danego świadczenia, czyli w terminie jednego miesiąca od dnia jej doręczenia uprawnionemu.
W myśl art. 125 ustawy o e. i r. z FUS do obowiązków pracodawcy w zakresie przygotowywania wniosków rentowych należy:
współdziałanie z pracownikiem w gromadzeniu dokumentacji niezbędnej do przyznania danego świadczenia,
wydawanie pracownikowi lub organowi rentowemu zaświadczeń niezbędnych do ustalenia prawa do świadczeń i ich wysokości,
przygotowanie wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy i przedłożenie go za zgodą pracownika organowi rentowemu nie później niż na 30 dni przed ustaniem prawa do zasiłków chorobowych,
poinformowanie niezwłocznie, po śmierci pracownika, pozostałej po nim rodziny o warunkach uzyskania renty rodzinnej oraz przygotowanie wniosku o rentę i przedłożenie go właściwemu organowi.
Te obowiązki nie obejmują zleceniodawców, osób fizycznych zatrudniających pracowników, które nie wypłacają świadczeń z ubezpieczenia chorobowego oraz płatników składek, opłacających je wyłącznie za siebie i za osoby współpracujące.
Do wniosku w sprawie przyznania renty powinny być dołączone dowody uzasadniające prawo do świadczenia i jego wysokości (art. 116 ust. 5 ustawy).
Stosownie do art. 120 ustawy, jeżeli udowodniono prawo do renty, ale brakuje dowodów niezbędnych do ustalenia wysokości świadczenia, organ rentowy przyznaje rentę w kwocie zaliczkowej.
Wypłata renty, wynikająca z decyzji, następuje w najbliższym terminie płatności świadczenia. Jeżeli okres między datą wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji a najbliższym terminem płatności jest krótszy niż 30 dni – wypłata następuje w kolejnym, najbliższym terminie płatności.
Ustawa o e. i r. z FUS w art. 3, wprowadza dwa rodzaje rent: rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz rentę rodzinną. Pojęcie niezdolności do pracy wyjaśnia art. 12 ustawy. Według niego osobą niezdolną do pracy jest ten, kto całkowicie lub częściowo utracił zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje nadziei na odzyskanie tej zdolności po przekwalifikowaniu. Wynika stąd, że niezdolność do pracy może być:
całkowita, gdy osoba utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy,
częściowa, występująca u osób, które w znacznym stopniu utraciły zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.
Niezdolność do pracy może mieć charakter trwały lub okresowy. Trwałą niezdolność do pracy orzeka się, jeśli według aktualnej wiedzy medycznej nie ma rokowań na poprawę zdrowia chorego w przyszłości w stopniu pozwalającym mu na podjęcie pracy. Natomiast okresową niezdolność orzeka się wówczas, gdy według obecnego poziomu wiedzy medycznej istnieją szanse na odzyskanie zdolności do pracy przez daną osobę (art. 13 ust. 2 i 3 ustawy o e. i r. z FUS).
Orzeczenie lekarza orzecznika stanowi dla organu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych w ustawie o e. i r. z FUS, do których prawo uzależnione jest od stwierdzenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji (art. 14 ust. 3
ustawy).
Zgodnie z art. 14 wymienionej ustawy, ocena stanu zdrowia wnioskodawcy, w tym stopnia niezdolności do pracy, oraz ustalenie:
daty powstania niezdolności i czasu jej trwania,
związku przyczynowego niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okolicznościami,
niezdolności do samodzielnej egzystencji,
celowości przekwalifikowania zawodowego danej osoby należy do kompetencji lekarza orzecznika ZUS.
Przy ocenie stopnia i trwałości niezdolności do pracy oraz rokowań co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnia on:
stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwość przywrócenia niezbędnej sprawności w drodze podjęcia stosownego leczenia i rehabilitacji,
możliwość wykonywania dotychczasowej pracy lub podjęcia innej pracy oraz celowość przekwalifikowania zawodowego.
Szczegółowe zasady postępowania w tych sprawach reguluje rozporządzenie ministra pracy i polityki socjalnej z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie orzekania o niezdolności do pracy do celów rentowych (zob. podstawa prawna).
W myśl par. 3 rozporządzenia, lekarz orzecznik wydaje orzeczenie na podstawie bezpośredniego badania osoby ubiegającej się o przyznanie świadczenia i po zapoznaniu się z całością dostarczonej dokumentacji. Jeżeli dokumentacja ta jest wystarczająca do wydania orzeczenia, lekarz może od badania odstąpić. Może również przed wydaniem orzeczenia zlecić uzupełnienie dokumentacji, w szczególności o opinie lekarza konsultanta lub psychologa, wyniki dodatkowych badań, a nawet obserwacji szpitalnej.
Na badanie przez lekarza orzecznika, lekarza konsultanta, psychologa lub na obserwację szpitalną kieruje oddział ZUS, wskazując konkretną datę badania. Niestawienie się na badanie powoduje wyznaczenie kolejnego terminu. Dalsza bierność ubezpieczonego może być przyczyną odstąpienia organu rentowego od rozpatrywania wniosku. W przypadku stanu zdrowia, uniemożliwiającego wnioskodawcy osobiste zgłoszenie się na badanie, może ono być przeprowadzone w miejscu pobytu tej osoby, w jej mieszkaniu (par. 4 rozporządzenia).
Warunki uzyskania renty
z tytułu niezdolności do pracy
Zgodnie z art. 57 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r., prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki:
jest niezdolny do pracy,
ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy,
niezdolność do pracy powstała w okresach ściśle określonych w ustawie, np. w okresie ubezpieczenia, zatrudnienia, pobierania zasiłku dla bezrobotnych, pobierania zasiłków z ubezpieczenia społecznego (chorobowego lub opiekuńczego) albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Wymagany staż ubezpieczeniowy (okresy składkowe i nieskładkowe) zależy od wieku osoby ubiegającej się o rentę i wynosi:
1 rok, jeśli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem przez wnioskodawcę 20 roku życia,
2 lata – u osób w wieku od 20 do 22 lat,
3 lata – u osób w wieku od 22 do 25 lat,
4 lata – u osób w przedziale wiekowym od 25 do 30 lat oraz
5 lat – gdy osoba zainteresowana ma powyżej 30 lat (art. 58).
Ustawodawca wyraźnie zaznaczył, że okres wymaganych 5 lat w odniesieniu do osób powyżej 30 roku życia musi przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej.
W myśl art. 59 ustawy, renty z tytułu niezdolności do pracy zostały podzielone na stałe i okresowe. Renta stała przysługuje osobie, u której niezdolność do pracy została uznana za trwałą. Renta okresowa należy się wówczas, gdy niezdolność do pracy ma charakter czasowy. Dlatego przysługuje ona przez czas ściśle określony, wskazany w decyzji organu rentowego.
Ponadto w przepisach dotyczących rent z tytułu niezdolności do pracy występuje pojęcie tzw. renty szkoleniowej. Mówi o niej art. 60 ustawy o e. i r. z FUS. Zgodnie z nim prawo do wspomnianego świadczenia ma ubezpieczony, który spełnia warunki wymagane do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy i w stosunku do którego lekarz orzecznik uznał celowość przekwalifikowania zawodowego ze względu na szansę pracy w innym zawodzie. Renta ta przyznawana jest na okres 6 miesięcy. Na wniosek starosty organ rentowy może wydać decyzję o przedłużeniu prawa do renty szkoleniowej na czas wskazany w tym wniosku (maksymalnie jednak o 30 miesięcy).
Okres pobierania renty może również ulec skróceniu. Nastąpi to wówczas, gdy przed upływem 6-miesięcznego terminu starosta zawiadomi organ rentowy:
o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu,
o tym, że zainteresowana osoba nie poddaje się procesowi szkolenia.
Postępowanie o przyznanie renty wszczyna się na podstawie wniosku złożonego na formularzu ZUS Rp-1. Należy do niego dołączyć:
dokument stwierdzający datę urodzenia,
kwestionariusz dotyczący okresów składkowych i nieskładkowych (druk ZUS Rp-6),
świadectwa pracy bądź inne dokumenty właściwych organów potwierdzające te okresy,
zaświadczenie pracodawcy o zatrudnieniu i wysokości wynagrodzeń z kolejnych, wybranych lat kalendarzowych, które stanowiło podstawę wymiaru składek, a teraz posłuży do ustalenia podstawy wymiaru renty (druk ZUS Rp-7),
zaświadczenie o stanie zdrowia wystawione przez lekarza prowadzącego leczenie (druk N-9) wraz z posiadaną dokumentacją leczniczą i wynikami badań,
wywiad zawodowy sporządzony przez pracodawcę (druk N-10).
Do wniosku o rentę z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem lub chorobą zawodową należy dodatkowo dołączyć protokół powypadkowy lub kartę wypadku w drodze do lub z pracy bądź decyzję inspektora sanitarnego o stwierdzeniu choroby zawodowej.
Występując o przyznanie renty wykorzystujemy ten sam druk wniosku co przy staraniach o emeryturę. Sposób jego wypełniania szczegółowo omówiony został w „GP” nr 5/2002. Tam też zamieszczono przykładowo wypełniony wzór formularza.
Wniosek o rentę rodzinną
W myśl art. 65 ustawy o e. i r. z FUS, renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.
W razie śmierci osoby pobierającej zasiłek lub świadczenie przedemerytalne, zgodnie z art. 66 ustawy, renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny także wówczas, gdy osoba, po której przysługuje renta, zmarła po upływie 18 miesięcy od ustania okresów uprawniających do uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.
W art. 67 ustawa szczegółowo wymienia osoby uprawnione do renty rodzinnej. Są to:
dzieci własne, drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej,
małżonek (wdowa lub wdowiec),
rodzice (w rozumieniu ustawy są nimi również ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające).
Każda z tych grup, aby nabyć prawo do tej renty, musi spełniać określone warunki wymienione w ustawie. I tak dzieciom własnym zmarłego, dzieciom drugiego małżonka oraz przysposobionym renta po zmarłym przysługuje:
do ukończenia 16 roku życia,
do ukończenia nauki w szkole, jeśli przekroczyły 16 lat – nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25. roku życia,
bez względu na wiek, jeśli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w jednym z wymienionych okresów.
Prawo do renty mają także wnuki, rodzeństwo i inne dzieci przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, jeśli spełniają takie warunki, jak dzieci własne, a ponadto:
zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wypadku,
nie mają prawa do renty po rodzicach, a gdy rodzice żyją – jeżeli nie mogą zapewnić im utrzymania albo ubezpieczony lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd.
Prawo do renty rodzinnej przysługuje również wdowie, jednak pod warunkiem że:
w chwili śmierci męża ukończyła 50 lat lub była niezdolna do pracy albo
wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie ukończyło 16. roku życia, a jeżeli uczy się – 18. roku życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej.
Uprawnienie do renty rodzinnej przysługuje także wdowie, która spełnia warunek dotyczący wieku lub niezdolności do pracy w okresie nie dłuższym niż 5 lat od śmierci męża albo od zaprzestania wychowywania dzieci opisanych wyżej. Małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej ma prawo do renty rodzinnej wówczas, jeśli oprócz spełnienia warunków wymaganych od wdowy, w chwili śmierci męża miała prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
Natomiast wdowa, która nie spełnia żadnego z wymienionych warunków wymaganych do przyznania renty rodzinnej i nie posiada niezbędnych źródeł utrzymania – ma prawo do okresowej renty rodzinnej. Przysługuje ona przez jeden rok od dnia śmierci męża lub przez okres uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od śmierci męża. Te same zasady, z wyjątkiem renty okresowej, stosuje się do wdowca. Od 1 stycznia 1999 r. wiek uprawniający wdowca do renty rodzinnej wynosi również 50 lat. Nastąpiło tu więc zrównanie uprawnień mężczyzn i kobiet.
Ostatnia grupa osób uprawnionych to rodzice. Mają oni prawo do renty rodzinnej po zmarłym dziecku, pod warunkiem że bezpośrednio przed śmiercią przyczyniało się ono do ich utrzymania. Pozostałe warunki dla nich, w tym również dotyczące wieku, są identyczne jak dla wdów i wdowców.
Zgodnie z art. 73 ustawy o e. i r. z FUS wysokość renty rodzinnej wynosi:
dla jednej osoby uprawnionej – 85 proc. świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
dla dwóch osób uprawnionych – 90 proc. tego świadczenia,
dla trzech i więcej osób uprawnionych – 95 proc. potencjalnego świadczenia zmarłego.
Za kwotę świadczenia, do którego byłby uprawniony zmarły, uważa się wysokość emerytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna, a w razie konieczności dzielona jest ona w równych częściach między uprawnionych.
Jeżeli prawo do omawianej renty ma sierota zupełna, przysługuje jej także dodatek dla sierot zupełnych.
Sposób zabiegania o rentę rodzinną i związane z tym obowiązki pracodawców publikowany był w „Gazecie Prawnej INFOR” nr 237/2002.
Komentarze